Wat zou er gebeurd zijn als de Oostenrijks-Hongaarse kroonprins Frans Ferdinand nooit was vermoord?

Antwoord

Dag Xander,

Historici doen niet zo graag aan alternatieve geschiedenis. 'Wat als' leidt meestal tot een hele waaier aan mogelijkheden, waarbij andere toevalligheden en tendenzen meespelen. Zou Frans Ferdinand, die overhoop lag met zijn oom de keizer, echt de troon hebben geërfd? Zou hij door meer decentralisering van het bestuur in Oostenrijk-Hongarije de etnische spanningen hebben doen afnemen, of zou zijn ongeduldig, opvliegend karakter die spanningen net hebben doen opflakkeren? Het kon alle kanten uitgaan...

Wel zijn de meeste historici het erover eens dat een groot militair conflict er in elk geval zat aan te komen in 1914, en dat de moordaanslag enkel een aanleiding was voor de Eerste Wereldoorlog, niet de fundamentele oorzaak. Wat dan wel die oorzaak was, daarover verschillen de meningen wel eens.

• Al sinds ongeveer 1880 vond er in Europa een sterke polarisatie plaats waarbij staten grote machtsblokken en militaire blokken vormden. Duitse staten steunden Oostenrijk-Hongarije, Frankrijk wantrouwde Pruisen en zocht steun bij Rusland, Italië vocht tegen het Ottomaanse Rijk in Afrika waarop Duitsland militaire adviseurs naar Constantinopel stuurde... Een paar keer leidde dat in de Balkan (1912-1913) en Marokko (1911) al bijna tot een wereldoorlog. 
• Zowel in Duitsland, Oostenrijk-Hongarije als in Servië waren er binnenlandse spanningen tussen sociaal-democratische partijen en meer nationalistische, conservatieve partijen. Die laatsten stuurden in de drie landen duidelijk aan op een buitenlandse oorlog, die voor binnenlandse eenmaking zou zorgen.
• Tussen 1880 en 1914 groeide ook het Europese kolonialisme, vooral op Afrikaanse bodem, waarbij landen elkaar probeerden grondgebied afhandig te maken. Het Ottomaanse rijk werd er grotendeels verdreven, en Duitsland werd in dat koloniale spel sterk geïsoleerd.
• Er was ook gewoon een wapenwedloop bezig in Europa waarbij grote legers werden uitgebouwd, zonder echt de bedoeling om die onmiddellijk in te zetten maar eerder als dreigmiddel: Groot-Brittannië bouwde een immense oorlogsvloot, Duitse adviseurs hielpen om het Ottomaanse leger te moderniseren, alle Europese landen voerden een permanente vorm van dienstplicht in en oefenden met (gedeeltelijke) mobilisaties.
• In die periode van technologische vernieuwing, met motorvoertuigen, spoorwegen, telegrafie en fotografie, waren militairen erg optimistisch over een snel verloop van een eventuele oorlog: die zou lokaal beperkt blijven, en snel duidelijkheid scheppen.

Er zijn ruwweg twee grote, wetenschappelijk ondersteunde meningen over de oorzaak van de Eerste Wereldoorlog:

• Na afloop van de oorlog werd de schuld grotendeels bij Duitsland en Oostenrijk-Hongarije gelegd: zij hadden de eerste stappen gezet, hadden het meest aangestuurd op oorlog. Dat blijkt uit het vredesverdrag van Versailles, waarbij die twee landen zwaar gestraft werden, maar werd vanaf de jaren 1960 ook geherformuleerd door de Duitse historicus Fritz Fischer, na onderzoek van Duitse archieven: Duitsland had actief naar werelddominantie gezocht en zo de oorlog veroorzaakt. Ook de Amerikaan David Fromkin sluit hierbij aan, met zijn boek 'Laatste Zomer: waarom de wereld in 1914 ten oorlog trok': zowel Duitsland als Oostenrijk-Hongarije stuurden actief aan op oorlog, en dat was niet enkel een kwestie van de staatshoofden alleen.
• Al in de jaren 1930 waren er historici die aangaven dat ook geallieerde machten olie op het vuur gooiden met hun militaire verdragen, door het verbreken van diplomatieke relaties met Duitsland en Oostenrijk-Hongarije, door een wapenwedloop en een koloniale wedloop. Het boek van de Australische historicus Christopher Clark 'Slaapwandelaars: hoe Europa in 1914 ten oorlog trok' geeft net aan hoe alle Europese machten in dat jaar haast ondoordacht, min of meer slaapwandelend, op een oorlog aanstuurden.

Zou Frans-Ferdinand de Eerste Wereldoorlog hebben kunnen voorkomen, mocht de aanslag in Sarajevo verijdeld zijn? Het is moeilijk te zeggen, maar ik zou er niet op gokken. Frans-Jozef I zou in elk geval het staatshoofd van Oostenrijk-Hongarije blijven tot zijn overlijden in 1916...