Waarom gebruiken we 'ie'?

Antwoord

Beste Jonathan,

Er is absoluut geen reden om je te ergeren aan het gebruik van ie i.p.v. hij. Het is ook absoluut onwaar dat je op de Nederlandse televisie geen enkele keer ie kunt horen. Integendeel. Ik Nederland wordt juist veel consequenter en vanzelfsprekender de vorm ie gebruikt dan in Vlaanderen, waar men in de spreektaal vaak angstvallig vasthoudt aan de geschreven vorm als houvast voor de uitspraak. Ik zocht op YouTube een filmpje met een wedstrijdverslag van een Nederlandse voetbalwedstrijd. In het eerste filmpje dat ik bekijk en vooral beluister (https://www.youtube.com/watch?v=qUSfO7sVOGA), hoor ik regelmatig ie, bijvoorbeeld:

1:59 "... en dan komt ie in contact met ..."
5:21 "... en dan komt ie goed weg met geel"

Natuurlijk hoor je makkelijker die ie opduiken in voetbalcommentaar dan in voorgelezen nieuwsteksten. Voetbalcommentaar is spontaan gesproken taal, waarin makkelijk de vorm ie, die een typische spraakvariant is van hij, opduikt. Nieuwslezers lezen vooraf geschreven teksten voor en dus is de kans groter dat ze dan ook 'netjes' hij zullen zeggen i.p.v. ie. Maar het is niet onmogelijk dat sommige nieuwslezers ie zeggen, uitgerekend om hun taalgebruik wat spontaner te maken.

Ik leg u uit hoe het komt dat de vormen hij en ie allebei bestaan en gewoon ook allebei goed zijn.

In het Oudnederlands en het Middelnederlands had het woordje hij nog geen tweeklank. Het was hi, net zoals zij toen nog gewoon si was en wij wi. De Nederlandse woorden die we nu met de tweeklank ij uitspreken en met de lettercombinatie ij schrijven, hadden in het Oudnederlands en het Middelnederlands die ij-klank nog niet, maar wel de i-klank, bv. bliven (= blijven) en swigen (= zwijgen). Vaak werd die i-klank ook in Middelnederlandse teksten als ii of als ij geschreven, maar ij stond niet voor een tweeklank, wel voor de lang uitgesproken i. In het West-Vlaams is die Middelnederlandse i nog steeds een i, maar dan korter dan in het Middelnederlands.

Ik laat hieronder de eerste regels van "Van den vos Reynaerde", een Middelnederlandse tekst (en dat is een Vlaamse tekst, geschreven in Vlaanderen) volgen. Ik ondersteep daarin het woordje hi.

Willem, die vele bouke maecte,
Daer hi dicken omme waecte,
Hem vernoyde so haerde
Dat die avonture van Reynaerde
In Dietsche onghemaket bleven
- Die Willem niet hevet vulscreven -
Dat hi die vijte van Reynaerde soucken
Ende hise na den Walschen boucken
In Dietsche dus hevet begonnen.
God moete ons ziere hulpen jonnen.

Als dat woordje hi na een beklemtoond woord voorkwam, bijvoorbeeld na een vervoegde werkwoordsvorm, dan werd dat woordje minder nadrukkelijk uitgesproken en verloor het de h vóór de klinker i. Dat zien we enkele regels verder in diezelfde tekst:

Ende hier omme scuwedi sconinx hof (= en daarom schuwde hij het hof van de koning, en daarom bleef hij liever weg van het hof van de koning)

scuwedi = scuwede hi = schuwde hij

Zoals het Middelnederlandse swigen in het moderne Nederlands zwijgen geworden is, is hi hij geworden. Maar in die gereduceerde vorm i is i in het moderne Nederlands gewoon i gebleven. Vandaar dat we in het Nederlands van vandaag na beklemtoonde woorden als vervoegde werkwoordsvormen nog steeds ie kunnen horen. Dat is niet Hollands, niet Brabants, niet Vlaams, maar gewoon eigen aan het Nederlands zoals dat overal geklonken heeft in het Nederlandse taalgebied, ook in Vlaanderen. Je kunt vandaag dus zeggen:

Komt ie nog?
Waarom heeft ie dat niet gezegd?
Hoe deed ie dat?

En dat verschijnsel doet zich ook voor na een betrekkelijk voornaamwoord (bv. dat), na een betrekkelijk bijwoord, bv. waar), na een vragend voornaamwoord (bv. waarom), na een onderschikkend voegwoord (bv. toen, als):

Is dat het boek dat ie gelezen heeft?
Dat is het huis waar ie gewoond heeft.
Weet jij waarom ie niet wil antwoorden?
Toen ie ziek was, heeft ie veel thee moeten drinken.
Dat doet ie alleen maar als ie er zin in heeft.

Uiteraard kun je ie ook gewoon als hij schrijven. Dat is zelfs normaler, want in geschreven taal komt ie niet zo makkelijk voor, al mag het wel: http://woordenlijst.org/#/?q=ie.

Overigens is het volstrekt normaal dat persoonlijke voornaamwoorden in een positie onmiddellijk volgend op een duidelijk beklemtoond woord, klanken verliezen, in dit geval de h. In de taalkunde noemen we die afgezwakte vormen van voornaamwoorden clitische vormen. Een clitische vorm vóór een beklemtoond woord is een proclitische vorm, bv. 't  in 't kind. Een clitische vorm ná een beklemtoond woord is een enclitische vorm, bv. ie in komt ie. En dat gebeurt ook met hem (clitische vorm 'm), haar (clitische vorm 'r of d'r), jij (clitische vorm je) enzovoort. We schrijven vaak hem, terwijl we gewoon 'm zeggen. "Ik heb het hem gezegd" klinkt in spontane spraak als "khèputumgezegd" en zelfs "kèputumgezegd". Dat is volstrekt normaal en ook helemaal niet slordig. In het YouTubefilmpje van daarnet, hoor je dus ook 'm i.p.v. hem, bijvoorbeeld:

5:54 "... krijgt 'm voor de goal"

Vlamingen hebben het er soms moeilijk mee om die clitische vormen te gebruiken in spontaan gesproken Nederlands. Dat komt deels door de schoolmeesters en schooljuffen die ons in de eerste jaren van de lagere school Nederlands hebben leren spreken via het voorlezen van simpele zinnetjes waarin dan het, hem, hij, haar allemaal netjes met de h uitgesproken dienden te worden. Geschreven taal wordt zo met gesproken taal verward. Dat verklaart ook waarom Vlamingen het woordje het altijd als hut uitspreken (met een hoorbare h), toch zeker als ze perfect Nederlands willen spreken, terwijl het woordje het in de uitspraak eigenlijk nooit een h heeft. Kijk maar naar het overeenkomstige woord it in het Engels en es in het Duits. In het Nederlands is die h van het er in de spelling eigenlijk bij gekomen door systeemdwang, d.w.z. door de wens om het woordje te doen passen in het rijtje hij, hem, haar. Maar die h is in het woordje het historisch eigenlijk onjuist. We schrijven het, maar zouden eigenlijk systematisch 't of ut moeten zeggen.

Dat geschreven taal soms met gesproken taal verward wordt en dat daardoor veel Vlamingen de neiging hebben om het met een h uit te spreken, is niet de enige verklaring voor de onjuiste uitspraak met h. Een tweede verklaring is de uitspraak van het in die dialecten waar nooit een h uitgesproken wordt als die in Nederlandse woorden wel uitgesproken wordt. Het gaat dan om de dialecten die gesproken worden in West-Vlaanderen, Oost-Vlaanderen, Vlaams-Brabant (met Brussel) en het uiterste westen van de provincie Antwerpen (met de stad Antwerpen). In die dialecten spreekt men haven, hoed, hemel, hebben, hoek, helpen uit als aven, oed, emel, ebben, hoek, elpen. En in plaats van het dus ook et of 't. Sprekers van die dialecten doen dan bij het overschakelen naar Standaardnederlands hun uiterste best om die h in die woorden 'terug te plaatsen': haven, hoed, hemel, hebben, hoek, helpen en dus ook - maar dan kunstmatig - het. Dat terugplaatsen van de uitgesproken h in het is kunstmatig. Het is vanuit het oogpunt van het dialect bekeken een ten onrechte uitgevoerde correctie van een vermeende uitspraakfout. Dat noemen we in de taalkunde een hypercorrectie. Limburgers en inwoners van de Antwerpse Kempen (Turnhout en Herentals bijvoorbeeld) spreken een dialect waarin de woorden haven, hoed, hemel, hebben, hoek, helpen net als in het Standaardnederlands met een h uitgesproken worden. Zij hoeven zichzelf niet te corrigeren als ze Standaardnederlands willen spreken, want zij spreken die woorden in hun dialect net zo uit (met een h) als in het Standaardnederlands. Maar in hun dialect zeggen zij et of 't (zonder h), nooit het (met h). Als zij bij het spreken van Standaardnederlands toch het met h zeggen, dan kan dat alleen het gevolg zijn van zogenaamde spellinguitspraak (verwarring van geschreven met gesproken taal).

Die verschijnselen zijn er in andere talen ook, bv. het Engels en het Frans. In de Engelse question tag "is he?" hoef je de h niet uit te spreken. Je hoort dan zoiets als izzi. In het Frans kun je "Je t'aime" uitspreken als "jtaim", met een clitische vorm j' en een clitische vorm t'.

Met hartelijke groet,

Peter Debrabandere